Ўзбекистонда сўнги икки кун ичида содир бўлган зилзилалар Туркия ва Суриядаги талафотли зилзилаларни унутмаган халқимиз учун кучли хавотир уйғотмоқда. Бундай пайтда ҳаммани ягона савол ўйлантиради. Наҳотки илм-фанда катта ютуқларга эришаётган инсоният зилзилани аниқлашга кучи етмайди?
Al Jazeera томонидан эълон қилинган мақолада зилзиланинг келиб чиқиш сабаблари, уни олдиндан аниқлашнинг иложи бор-йўқлиги ҳақида батафсил жавоб берилган.
Зилзила – энг содда қилиб айтганда, ер силкинишидир
Биласизми, ҳар куни юзлаб зилзилалар бўлади, лекин биз уларни сезишимиз учун ҳар доим ҳам кучли магнитудага етмайди. Шунингдек, катта зарар ва ўлимларга олиб келадиган баъзи массивлар ҳам йўқ эмас.
Бунга яқинда бўлиб ўтган Туркиядаги 50 минг кишининг ўлимига сабаб бўлган зилзилани келтириш мумкин.
Зилзила содир бўлишида «ким» айбдор?
Ер юзаси бир неча километрлик қаттиқ тошлардан иборат бўлиб, улар тектоник плиталар деб аталадиган ҳаракатланувчи қисмлар жумбоғига айланган ва иссиқ, суюқ жинслар денгизида ўтириб, совиганида думалаб, плиталарни итаради. Зилзилалар ва вулқонлар улар учрашган жойда юзага келади.
Плиталар ҳар доим техник жиҳатдан ҳаракатда бўлади, лекин одатда бир-бирига маҳкамланади. Ер остидаги бирор нарса ёрилиб кетгунча босим ҳосил қилади ва уларни ёриқлар деб аталадиган синган жинсларнинг маълум чизиқлари бўйлаб силжишини бўшатади, улар километрларга чўзилиши мумкин.
Босим тўсатдан бўшатилганда ва пластинка ҳаракатланса, энергия атрофдаги тошга урилади.
Зилзила қанчалик кучли бўлганини қаердан билиш мумкин?
Олимлар сейсмометрлардан фойдаланади, илгари ер силкинишини ёзиб турувчи игналар бўлган, бироқ ҳозир жиҳозларнинг ҳаммаси рақамлашган. Уларнинг глобал тармоғи, шунингдек, маҳаллий ва минтақавий тармоқлар мавжуд ва маълумотларнинг аксарияти очиқ манба ҳисобланади. Камида учта ўлчовни бирлаштирган ҳолда, тизимлар зилзила жойини, давомийлигини ва ҳажмини аниқлик билан хариталаниши мумкин.
Сейсмометрлардан ташқари, геологлар ва сейсмологлар Ер қобиғининг ҳаракати ҳақида маълумот тўплаш учун турли хил асбоблардан фойдаланишади. Ер юзасида ҳаракатни ўлчаш учун сейсмик фаол жойлар яқинида GPS-уланган датчиклар ўрнатилади. Ҳодисадан олдин ва кейин олинган сунъий йўлдош фотосуратларини пиксел билан таққослаш мумкин.
InSAR номли сунъий йўлдошга асосланган радар Ер юзаси қандай ўзгаришини сезишнинг энг муҳим воситаларидан бири ҳисобланади: у радиотўлқинлар нурларини Ернинг орбиталари бўйлаб акс эттиради ва интерферометрия деб аталадиган жараён сирт баландлигидаги ўзгаришларни миллиметргача аниқ қайд этади.
Бир зилзила иккинчисини келтириб чиқариши мумкинми? (Афтершоклар)
Зилзилалар бошқа зилзилаларни келтириб чиқариши маълум бўлса-да, бу қандай содир бўлиши олимлар ўртасида ҳалигача баҳсли мавзу бўлиб турибди. Зилзилалар одамларнинг табиий дунёни қандай тушунишлари ҳақидаги иккита парадоксни очиб беради: улар инсон тажрибасидан кўпроқ вақт оралиғида ва одамларнинг бевосита кузатиш қобилиятидан узоқроқ чуқурликларда содир бўлади.
Олимлар буни моделлар яратиш ва эҳтимолликларни ҳисоблаш орқали бошқарадилар. Зилзиладан кейин олимлар нима бўлиши мумкинлигини яхшироқ тушуниш учун маълумотлар тўплашади. Вашингтон университетининг Ер фанлари профессори Харолд Тобин зилзиладан кейин нима содир бўлишини билиш учун стетоскоп ўрнатиш яхши ғоя эканини айтади.
Буюк Британияда жойлашган Зилзилалар, вулқонлар ва тектоникаларни кузатиш ва моделлаштириш марказидан (SOMET) Тим Райт бундай дейди: “Зилзилаларнинг кучайиши ҳақидаги кенг ғоя узоқ вақтдан бери мавжуд эди. Фақат сўнгги 20 йил ичида биз сунъий йўлдош маълумотлари ёрдамида буни ўлчаш технологиясига эга бўлдик”.
Зилзила содир бўлишини аниқлаш мумкинми?
Олимлардан ҳар доим зилзилани башорат қилиш мумкинми, деб сўрашади. Бунга Тим Райт қуйидагича жавоб берган: «Инсоният қисқа муддатли прогнозга яқин эмас”.
Катта зилзиладан сўнг, тўпланиши ва шифрланиши керак бўлган жуда кўп маълумотлар мавжуд ва уларнинг бир қисми фойдали бўлиши мумкин. “Биз зилзила бўлиши эҳтимоли кўпроқ ёки камроқ бўлган жойлар ҳақида ҳисоб-китоб қилишимиз мумкин, холос”, дейди Райт.
Олимлар InSAR маълумотлари асосида зилзиладан кейин ажралиб чиқиши мумкин бўлган энергиянинг умумий миқдорини ва унинг ажралиб чиқиш тезлигини сезиларли аниқлик билан моделлаштириши мумкин.
«Аммо биз бу қачон содир бўлишини билмаймиз», дейди Тим Райт.
Туркиядаги зилзила нега бу қадар ҳалокатли бўлди?
6 феврал куни Туркия жанубида содир бўлган 7,7 ва 7,6 магнитудали зилзилалар ҳеч қандай огоҳлантиришсиз содир бўлгандек туюлди – шунга қарамай, геологлар бу минтақада ҳалокатли силкиниш эҳтимоли ҳақида кўп йиллар давомида билишган. Аммо нега бунга нисбатан чора кўрилмаган?
6 феврал куни эрталаб соат 4:17 да Газиантеп шаҳридан 30 км шимоли-ғарбда синиш бошланган. Ушбу синиш 200 км дан ортиқ ёриқ чизиғини кесиб ўтган занжирли реакцияни юзага келтирган ва натижада 7,7 магнитудали зилзилани келтириб чиқарган.
Дарҳол ҳудуддаги бошқа носозликлар бу деформацияга мослаша бошлади ва ўзида зилзилаларни келтириб чиқарди: кейинги силкинишлар шулар қаторида.
Ушбу зилзилалар биринчи зилзиладан тахминан тўққиз соат ўтгач, биринчи эпицентрдан тахминан 100 километр шимолда янги зилзила пайдо бўлгунча мўтадилликни сақлаган. Бу воқеа Сургу ёриғи бўйлаб 7,6 магнитудали зилзилага айланган янги занжирли реакцияни бошлаган.
Фалокат оқибатларини кучайтирувчи деталлар
Бу иккала зилзила ҳам Шарқий Анатолий ёриғи учун илгари қайд этилган ҳар қандай зилзиладан каттароқ эди, ҳатто тарихий маълумотлар бундай ҳолат минг йиллар олдин бўлганини кўрсатади. Бу ноодатий ҳолат эмас: носозликлар олдиндан айтиб бўлмайдиган ва секин даражада бўлган. Дунёнинг ҳамма жойидаги ёриқлар устидаги энг катта магнитудали зилзилалар орасида юзлаб ёки ҳатто минглаб йиллар оралиғи бўлиши одатий ҳол эмас. Бу минтақада илгари маълум бўлган зилзилалар, масалан, 1893, 1872, 1822 ва 1626 йилларда 7,0-7,4 магнитудага етган. Зилзила ёрилишлари жуда саёз бўлгани учун, атрофдаги ҳудудларда ер силкиниши жуда кучли эди.
Вайронагарчилик шуниси билан ҳайратга соладики, бу зилзилалар йилнинг энг совуқ даврида, эрта тонгда содир бўлган. Миллионлаб одамлар уйқуда бўлишган. Тебраниш содир бўлганда, уйларини тарк этишга муваффақ бўлганлар қаттиқ совуқ ва қорга тайёр эмас эдилар. Вайрон бўлган биноларда қолиб кетган бошқалар ҳам худди шундай элементларга дуч келишган, омон қолиш эса ҳар ачонгидан қийин эди. Қор ва совуқ шароит қутқарув ишларига тўсқинлик қилди. Совуқ туфайли одамлар яна вайрон бўлган биноларга ҳайдалди, бу эса зилзила хавфини оширди.
Бир марта кучли зилзиладан таъсирланган майдон жуда катта; иккита зилзила муаммони икки баравар оширади. Йўлларнинг ёриқлар ва кўчкилар туфайли кенг тарқалган бузилиши билан катта зарар зонасининг комбинацияси ёрдамни олиб келишни жуда қийинлаштиради. Шунга қарамасдан дунёнинг кўплаб жойларидан қутқарув гуруҳлар ёки кўнгиллилар вайронагарчиликлар бўлган ҳудудларга етиб келиб, 100 минглаб одамларнинг қулаган томлар остидан олиб чиқилишида ўз ҳиссасини қўшишди.
Шуни таъкидлаш керакки, зилзилалар табиий бўлса-да, вайронагарчилик қисман техногендир. Қулаган биноларнинг даҳшатли тасвирлари зилзилага мойил бўлган минтақада қурилишнинг етарли даражада бўлмагани хавфини кўрсатади.
Дунё миқёсида ҳам етарли даражада арматура бўлмаган кўп қаватли бетон плиталардан ясалган бинолар жуда хавфли эканлиги исботланган. Гарчи замонавий қурилиш меъёрлари Туркияда мавжуд бўлса-да, кўпгина тузилмалар бунга тўлиқ амал қилинмаганини кўрсатди.
Бундан ташқари, кўплаб янги бинолар кодексга мос келмаслиги ҳақида далиллар ҳам мавжуд; бу биноларнинг баъзилари ўша зилзилада қулаб тушди. Мавжуд сейсмик қурилиш қоидаларига риоя қилиш ва эски бинолардан келиб чиқадиган хавфни бартараф этиш келгусида жуда муҳим бўлади.
Маълумот ўрнида, Туркияда содир бўлган зилзила оқибатида вафот этганлар сони 50 минг нафардан ошган эди.
Ўзбекистондаги зилзилалар
Ўзбек халқини ваҳимага солган зилзилар Наврўз куни, 21 мартда бошланди. Айрим одамлар кўчаларга чиқиб олишди. Зилзила, айниқса, кўп қаватли биноларда яшайдиган инсонларнни кўпроқ қўрқитди.
ФВВ Сейсмопрогностик мониторинг Республика марказига кўра, 21 март куни, Тошкент вақти билан 21:47 да Афғонистонда зилзила содир бўлган.
Зилзила координаталари: 36,41 градус шимолий кенглик; 70,98 градус шарқий узунлик. Магнитуда М=6,6. Чуқурлик 220 км. Зилзила эписентри Тошкентдан 561 км жанубий-шарқда.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида сезилиш кучи: Сурхандарё вилоятида 5-6 балл, 342 км. Фарғона вилоятида 5 балл, 447 км. Сирдарё вилоятида 5 балл, 493 км. Жиззах вилоятида 5 балл, 496 км. Андижон вилоятида 5 балл, 500 км. Самарқанд вилоятида 5 балл, 504 км. Наманган вилоятида 5 балл, 514 км. Қашқадарё вилоятида 5 балл, 532 км. Тошкент шаҳрида 5 балл, 561 км. Навоий вилоятида 5 балл, 639 км. Бухоро вилоятида 5 балл, 684 км. Хоразм вилоятида 4-5 балл, 1060 км. Қорақалпоғистон Республикасида 4 балл, 1184 км.
Кейинчалик, бир кун ўтиб тунда – 23 март куни Тошкент вақти билан 01:07 да Тожикистонда содир бўлган кучли зилзила ҳам Ўзбекистонда сезилди.
Зилзила координаталари: 39,39 градус шимолий кенглик; 69,93 градус шарқий узунлик. Магнитуда М=6.
Чуқурлик 15 км. Зилзила эписентри Тошкентдан 217 км жанубий-шарқда.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида сезилиш кучи: Сирдарё вилоятида 5 балл, 157 км. Фарғона вилоятида 5 балл, 192 км. Жиззах вилоятида 5 балл, 198 км. Тошкент шаҳрида 5 балл, 217 км. Наманган вилоятида 4-5 балл, 232 км. Самарқанд вилоятида 4-5 балл, 256 км. Андижон вилоятида 4-5 балл, 257 км. Сурхандарё вилоятида 4 балл, 335 км. Қашқадарё вилоятида 4 балл, 363 км. Навоий вилоятида 4 балл, 398 км. Бухоро вилоятида 4 балл, 474 км.
Жавоҳир ҚАДАМОВ
Sizda shikoyat, taklif yoki murojaat bormi? Bizga @demokratuz_aloqabot orqali murojaat qiling!
