1963 йил BBC телевидениесида Галлифрей сайёрасидан келган ўзга сайёраликнинг вақт ва фазода саёҳати ҳақидаги саргузаштлари ҳақида “Доктор Ким” илмий-фантастик сериясининг биринчи қисми намойиш этилди.
Ўтган ўн йилликлар давомида Британия сериаллари бутун дунё бўйлаб кўп миллионлик мухлислар армиясини тўплади ва чинакам глобал маданий ҳодисага айланди.
Култ телекўрсатувининг 60 йиллиги муносабати билан BBC Future физика, психология ва вақт тарихига бағишланган бир қатор материаллар тайёрлади
Қуйида 11 та мутлақо илмий (ва умуман ҳаёлий эмас), лекин шунинг учун ҳам кам эмас – ва эҳтимол вақт ҳақида янада ҳайратланарли фактлар ҳақида маълумот берамиз.
1. Вақтни идрок этиш она тилингизга боғлиқ
Кўзларингизни юминг ва вақтни бир нуқтадан бошланган вектор сифатида тасаввур қилинг.
Бу вектор қайси томонга бурилган? Горизонталми ёки вертикалми? Ёки вақт сиз учун умуман чизиқ эмас, балки бутунлай бошқача кўринади? Бу саволларга жавоблар турли тилларда сўзлашувчилар орасида ҳар хил бўлиши мумкин.
Умуман олганда, тил вақтни идрок этишни белгилайди. Масалан, инглиз тилида, рус тилида бўлгани каби, ўтмиш орқамизда «ётадиган» нарса сифатида тасвирланган, келажак олдинда ва умуман вақт кўпинча чапдан ўнгга йўналтирилган горизонтал чизиқ сифатида тасвирланган.
Аммо хитой тилида сўзлашувчилар учун вақт кўпинча вертикал чизиққа ўхшайди, унда келажак ўтмишдан пастроқдир.
Юнонлар ҳатто вақтни уч ўлчовли тушунча сифатида қабул қилишади – у «катта» бўлиши мумкин, «кўп» бўлиши мумкин, аммо бизга таниш бўлган «узоқ вақт» ибораси юнонлар учун ҳеч қандай маънога эга эмас.
Pormpurawe деб номланган олис австралиялик абориген аҳоли пунктида вақт одамнинг космосдаги мавқеига умуман боғлиқ эмас, чунки у доимо бир йўналишда оқади: шарқдан ғарбга.
Вақт ўтишини тасвирлаш учун ишлатадиган тилимиз ҳам маълумотни эслаб қолиш ва умуман фикрлашимизга таъсир қилади.
2. Бизнинг Коинотнинг ҳаёти тугагач, ўтмиш ва келажак мавжуд бўлишни тўхтатади
Худди сиз ва мен каби, вақтнинг ўтиши ҳам биз қариган сари ўзгаради, фақат бу ҳолатда биз Оламнинг қариши ҳақида гапирамиз. Ўтмишдан келажакка ўтадиган «вақт ўқи» Катта портлаш пайтида пайдо бўлиши одатда қабул қилинади.
Оламнинг пайдо бўлишида унинг энтропияси (яъни тасодифийлик даражаси, материянинг ҳетероженлиги, «космик тартибсизлик») жуда кичик эди. Бироқ, галактикалар пайдо бўлиши билан, энтропия кучайиб, гўё вақт йўналишини белгилай бошлади. Шунинг учун янги тухумни синдириш ва таркибини аралаштириш қийин эмас, лекин парчалардан қобиқни йиғиш ва оқ ва сариғи аралашмасини ажратиш деярли мумкин эмас.
Коинот тарихи қандай якунланиши номаълум, аммо фаразлардан бирида айтилишича, материя энтропияси максимал даражага етганида (материя бутунлай аралашиб кетган, яъни ҳар қандай тартиб йўқолади), вақт ўқи ўз маъносини йўқотади.
Ўхшатишимизни давом эттирадиган бўлсак, шуни айтишимиз мумкинки, бу вақтга келиб Оламдаги барча тухумлар аллақачон синган бўлади ва бошқа ҳеч нарса бўлмайди.
3. Вақтсиз онгли тажриба умуман мумкин эмас деган версия мавжуд
Биз ҳисоблашимиз мумкин – шунинг учун биз мавжудмиз. Вақт ўтиши – ҳаётнинг кўринмас юраги уришлари каби – бизнинг онгимизнинг ҳар бир дақиқасига таъсир қилади.
Вақт ва шахсият бир-бири билан чамбарчас боғлиқ: ҳатто чуқур ғорда, бутунлай зулматда бўлган одам ҳам ўз танасининг ички соатига – ритмларига амал қилишни давом эттиради.
Британия Колумбия университетида фан фалсафаси ва метафизикани ўрганувчи Холли Андерсеннинг сўзларига кўра, вақт туйғусини йўқотиш ўзимизни қандай идрок этишимизга катта таъсир кўрсатиши мумкин.
Вақт оқимига шўнғимасдан, онгли равишда тажриба орттиришнинг иложи йўқ, дейди у.
Ахир, шахснинг шаклланиши вақт ўтиши билан узвий боғлиқдир, чунки ҳар қандай тажриба хотирада хотира шаклида сақланади. Вақт ўтиши билан бу хотиралар сизни шакллантира бошлайди.
4. 100% аниқ соатлар мавжуд эмас
Технологиянинг ривожланиши билан метрологлар (метеорологлар билан адаштирмаслик керак!) сониялар, дақиқалар ва соатларни диққат билан ўлчаб, вақт ўтишини иложи борича аниқ кузатишнинг янги усулларини ихтиро қилмоқдалар.
Ва уларнинг сўнгги ихтироси – атом соати аниқлиги бўйича илгари ихтиро қилинган барча қурилмалардан сезиларли даражада устун бўлса ҳам, улар мукаммал эмас.
Аслида, Ерда «мутлақо тўғри» соатлар йўқ.
Аслида, бугунги кунга қадар вақтни айтиш жараёни бутун дунё бўйлаб вақтни сақлайдиган кўплаб соатларнинг ўқишларини таққослашга асосланган.
Ҳар бир мамлакатда ўз Миллий вақт лабораторияси мавжуд бўлиб, у ўз соат маълумотларини мунтазам равишда Париждаги Ўлчовлар ва Ўлчовлар халқаро бюросига юборади. У ерда, барча бу рақамларга асосланиб, жорий вақтнинг ўртачаси ҳисоблаб чиқилган.
Бу шуни англатадики, биз вақтни инсон ихтироси эканлигини айтишимиз мумкин.
5. Вақт туйғуси доимо бизнинг бошимизда яратилади
Бизнинг идрокимиз бир қатор омилларнинг узлуксиз таъсири остида бўлади, улардан энг муҳими – хотира, диққатни жамлаш, ҳиссий ҳолат (ҳар қандай вақтда) ва вақтнинг қандайдир фазовий тимсолга эга эканлиги ҳақидаги умумий туйғу.
Вақтни идрок этиш бизни ақлий воқеликимизга асослайди. Вақт нафақат ҳаётимизни қандай ташкил қилишимиз, балки уларни қандай яшашимиз учун ҳам асосдир.
Бир томондан, бу маълум даражада тажрибамизни назорат қилишимизга имкон беради. Масалан, янгилик омили «ҳаёт шошқалоқлик» туйғусидан халос бўлишга ёрдам беради.
Кўпгина тадқиқотлар шуни кўрсатадики, монотон, такрорий, мунтазам ишлар билан шуғулланадиган одамларнинг идрокида вақт тезроқ ўтади.
давоми бор…
Sizda shikoyat, taklif yoki murojaat bormi? Bizga @demokratuz_aloqabot orqali murojaat qiling!