Нега Туркиядаги зилзила бу даражада ҳалокатли бўлди?

6 феврал куни Туркия жанубида содир бўлган 7,7 ва 7,6 магнитудали зилзилалар ҳеч қандай огоҳлантиришсиз содир бўлгандек туюлди – шунга қарамай, геологлар бу минтақада ҳалокатли силкиниш эҳтимоли ҳақида кўп йиллар давомида билишган. Аммо нега бунга нисбатан чора кўрилмаган, деган савол ҳаммани ўйлантириши табиий.

Anadolu ахборот агентлиги эълон қилган таҳлилда зилзиланинг юзага келиш сабаблари ҳақида тушунча берилган.

Маълум қилинишича, фаол ёриқлардаги зилзилалар муқаррар, аммо тартибсиз бўлади. Ўша куни сирпаниб кетган Шарқий Анатолий ёриғи ҳар йили бир-биридан 10 миллиметр узоқликда ўтадиган ва миллионлаб йиллар давомида мавжуд бўлган иккита тектоник блоклар орасида жойлашган. Плиталар тектоникаси томонидан бошқариладиган бу чидаб бўлмас жараён ҳар йили ҳар бир қулфланган ёриқлар атрофидаги қобиқни бироз чўзади. Охир-оқибат, носозликдаги босим қаршилик кўрсатиш учун жуда катта бўлади ва у бузилади.

6 феврал куни эрталаб соат 4:17 да Газиантеп шаҳридан 30 км шимоли-ғарбда синиш бошланган. Ушбу синиш 200 км дан ортиқ ёриқ чизиғини кесиб ўтган занжирли реакцияни юзага келтирган ва натижада 7,7 магнитудали зилзилани келтириб чиқарган.

Дарҳол ҳудуддаги бошқа носозликлар бу деформацияга мослаша бошлади ва ўзида зилзилаларни келтириб чиқарди: кейинги силкинишлар шулар қаторида. Ушбу зилзилалар биринчи зилзиладан тахминан тўққиз соат ўтгач, биринчи эпицентрдан тахминан 100 километр шимолда янги зилзила пайдо бўлгунча мўтадилликни сақлаган. Бу воқеа Сургу ёриғи бўйлаб 7,6 магнитудали зилзилага айланган янги занжирли реакцияни бошлаган.

Фалокат оқибатларини кучайтирувчи деталлар 

Бу иккала зилзила ҳам Шарқий Анатолий ёриғи учун илгари қайд этилган ҳар қандай зилзиладан каттароқ эди, ҳатто тарихий маълумотлар бундай ҳолат минг йиллар олдин бўлганини кўрсатади. Бу ноодатий ҳолат эмас: носозликлар олдиндан айтиб бўлмайдиган ва секин даражада бўлган. Дунёнинг ҳамма жойидаги ёриқлар устидаги энг катта магнитудали зилзилалар орасида юзлаб ёки ҳатто минглаб йиллар оралиғи бўлиши одатий ҳол эмас. Бу минтақада илгари маълум бўлган зилзилалар, масалан, 1893, 1872, 1822 ва 1626 йилларда 7,0-7,4 магнитудага етган. Зилзила ёрилишлари жуда саёз бўлгани учун, атрофдаги ҳудудларда ер силкиниши жуда кучли эди.

Вайронагарчилик шуниси билан ҳайратга соладики, бу зилзилалар йилнинг энг совуқ даврида, эрта тонгда содир бўлган. Миллионлаб одамлар уйқуда бўлишган. Тебраниш содир бўлганда, уйларини тарк этишга муваффақ бўлганлар қаттиқ совуқ ва қорга тайёр эмас эдилар. Вайрон бўлган биноларда қолиб кетган бошқалар ҳам худди шундай элементларга дуч келишган, омон қолиш эса ҳар ачонгидан қийин эди. Қор ва совуқ шароит қутқарув ишларига тўсқинлик қилди. Совуқ туфайли одамлар яна вайрон бўлган биноларга ҳайдалди, бу эса зилзила хавфини оширди.

Бир марта кучли зилзиладан таъсирланган майдон жуда катта; иккита зилзила муаммони икки баравар оширади. Йўлларнинг ёриқлар ва кўчкилар туфайли кенг тарқалган бузилиши билан катта зарар зонасининг комбинацияси ёрдамни олиб келишни жуда қийинлаштиради. Шунга қарамасдан дунёнинг кўплаб жойларидан қутқарув гуруҳлар ёки кўнгиллилар вайронагарчиликлар бўлган ҳудудларга етиб келиб, 100 минглаб одамларнинг қулаган томлар остидан олиб чиқилишида ўз ҳиссасини қўшишди.

Шуни таъкидлаш керакки, зилзилалар табиий бўлса-да, вайронагарчилик қисман техногендир. Қулаган биноларнинг даҳшатли тасвирлари зилзилага мойил бўлган минтақада қурилишнинг етарли даражада бўлмагани хавфини кўрсатади.

Дунё миқёсида ҳам етарли даражада арматура бўлмаган кўп қаватли бетон плиталардан ясалган бинолар жуда хавфли эканлиги исботланган. Гарчи замонавий қурилиш меъёрлари Туркияда мавжуд бўлса-да, кўпгина тузилмалар бунга тўлиқ амал қилинмаганини кўрсатди.

Бундан ташқари, кўплаб янги бинолар кодексга мос келмаслиги ҳақида далиллар ҳам мавжуд; бу биноларнинг баъзилари ўша зилзилада қулаб тушди. Мавжуд сейсмик қурилиш қоидаларига риоя қилиш ва эски бинолардан келиб чиқадиган хавфни бартараф этиш келгусида жуда муҳим бўлади.

Туркия зилзиладан қандай сабоқ олади?

Бу содир бўлаётган фожиа Туркиянинг кўплаб ҳудудлари ва унинг атрофидаги ҳудудларда мавжуд бўлган сейсмик хавф ҳақида аниқ эслатиб туради. Ер силкинишларигача бўлган узоқ ва сокин даврларда яхши тайёргарлик кўриб қўйиш муҳим ҳисобланади. Бундай воқеалар туркуми Шимолий Туркияда Шимолий Анатолий ёрилишида аввал ҳам кузатилган эди. 1939 йилдан бошлаб 1999 йилгача вўлган вақт оралиғида охири Измирдаги 7,6 магнитудали зилзила билан якунланган яна ўнта йирик зилзилага олиб келган.

Бундан ташқари, 6 феврал кунги зилзилаларда биноларнинг қулаши, зилзилалар бўйича умумий тавсиялар, бинолар вайрон бўлмайди деган умумий тавсиялар улар содир бўлган жойларга мос келмаслиги мумкинлигини таъкидлайди. Тўғридан-тўғри жавоб режаларини ишлаб чиқиш учун сўнгги воқеалардаги қулашларнинг батафсил текширувларидан фойдаланиш керак. Кейин бундай режалар кенг эълон қилиниб, ҳукуматнинг барча даражалари ва жамоатчилик орасида қўлланилиши керак, шунда ҳар бир киши ер қимирлаганда нима қилиш кераклигини аниқ тасаввур қилади.

Зилзилалар муқаррар, аммо улар келтириб чиқарадиган зарар ва ўлимни минималлаштириш мумкин.  Туркия бундан кейин содир бўладиган зилзилаларда ўзини йўқотиб қўймаслигига, имкон қадар тайёр бўлишига умид қиламиз.

Маълумот ўрнида, ҳозиргача Туркияда зилзила оқибатида вафот этганлар сони 40 мингга яқинлашди. Ҳалокатдан 11 кун ўтган бўлишига қарамай ҳамон тирик қолганлар топилмоқда.