XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik fojialardan biri – Orol dengizining qurishi yuz berdi. Bir paytlar dunyodagi to‘rtinchi yirik ichki suv havzasi bo‘lgan bu bebaho tabiat moʻjizasi bugungi kunda asosan quruqlikka, zaharli tuz va chang qatlami bilan qoplangan Orolqum sahrosiga aylandi. Orol muammosi nafaqat Markaziy Osiyo mintaqasi, balki butun sayyoramiz uchun jiddiy ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar oqibatlarni keltirib chiqardi. Ushbu tahliliy maqolada Orol dengizi fojiasining tarixiy ildizlari, uning ko‘p qirrali oqibatlari, bugungi kundagi holati, muammoni yumshatish yo‘lidagi saʼy-harakatlar va kelajak istiqbollari atroflicha ko‘rib chiqiladi.
Tarixiy ekskurs
XX asr o‘rtalarigacha Orol dengizi hayot qaynagan ulkan suv havzasi edi. Uning maydoni taxminan 68 ming kvadrat kilometrni tashkil etib, Markaziy Osiyoning bepoyon cho‘l va sahrolari orasida moʻtadil iqlimni shakllantiruvchi, biologik xilma-xillikka boy noyob ekotizim edi. Dengiz o‘ziga Amudaryo va Sirdaryo kabi ikki yirik daryoning suvlarini qabul qilardi.
Orol atrofidagi hududlarda yashovchi aholi uchun dengiz asosiy tirikchilik manbai edi. Baliqchilik sanoati gullab-yashnagan, yiliga o‘n minglab tonna baliq ovlanar, konserva zavodlari ishlardi. Mo‘ynoq va Orol kabi port shaharlarida hayot qaynardi. Dengiz transport yo‘li sifatida ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, yuk va yo‘lovchi tashishda foydalanilardi. Orolning yumshoq iqlimi atrofdagi hududlarda dehqonchilik va chorvachilik uchun ham qulay sharoit yaratardi. Qisqacha aytganda, Orol mintaqa aholisi uchun hayot va farovonlik manbai edi.
Fojianing ildizlari
Orol fojiasining asosiy sababi – o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab sobiq Ittifoq hukumati tomonidan Markaziy Osiyoda paxta yakkahokimligini o‘rnatish va keng ko‘lamli sug‘orma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida amalga oshirilgan ulkan irrigatsiya loyihalaridir. Amudaryo va Sirdaryo suvlari katta hajmda paxta va boshqa ekin maydonlarini sug‘orish uchun kanallar orqali olib ketildi.
Bu loyihalar iqtisodiy samaradorlikni birinchi o‘ringa qo‘yib, ekologik oqibatlarni mutlaqo hisobga olmagani fojianing bosh omili bo‘ldi. Kanallarning katta qismi oddiy tuproq o‘zanda qazilganligi sababli, suvning sezilarli qismi (baʼzi hisob-kitoblarga ko‘ra 30-70% gacha) filtratsiya va bug‘lanish natijasida yo‘qotilar edi. Natijada Orol dengiziga quyiladigan daryo suvlari miqdori keskin kamayib ketdi. Agar 1960 yilgacha dengizga yiliga o‘rtacha 50-60 kub kilometr suv kelib tushgan bo‘lsa, 80-yillarga kelib bu ko‘rsatkich deyarli nolga tenglashdi. Suv kelishining to‘xtashi dengiz sathining tezkorlik bilan pasayishiga va uning qurishiga olib keldi.
Ko‘p qirrali oqibatlar
Orol dengizining qurishi mintaqa va butun dunyo uchun misli ko‘rilmagan darajada salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi:
Ekologik oqibatlar
Dengizning yo‘qolishi: Dengiz maydoni bir necha barobar qisqardi, suv sathi 20 metrdan ortiq pasaydi, sho‘rlanish darajasi keskin oshdi (baʼzi joylarda okeannikidan bir necha barobar yuqori). Dengiz ikki (Shimoliy va Janubiy Orol), keyinchalik esa uchta alohida suv havzasiga bo‘linib ketdi.
Orolqum sahrosining paydo bo‘lishi: Qurigan dengiz o‘rnida 5,5 million gektardan ortiq maydonni egallagan yangi sahro – Orolqum paydo bo‘ldi. Bu sahro zaharli tuzlar, pestitsidlar va kimyoviy o‘g‘itlar qoldiqlari bilan qoplangan.
Iqlim o‘zgarishi: Orol dengizi mintaqa iqlimini yumshatib turuvchi tabiiy konditsioner vazifasini o‘tashni to‘xtatdi. Natijada iqlim keskin kontinental tus oldi: yoz yana-da issiq va quruq, qish esa sovuq va uzoq davom etadigan bo‘ldi. Vegetatsiya davri qisqardi, yog‘ingarchilik kamaydi.
Chang-tuz bo‘ronlari: Orolqum sahrosidan har yili millionlab tonna zaharli chang va tuz atmosferaga ko‘tarilib, shamol yordamida minglab kilometr uzoqlikka tarqalmoqda. Bu changlar nafaqat Markaziy Osiyo, balki Sharqiy Yevropa, Skandinaviya va hatto Arktika muzliklarigacha yetib bormoqda, insonlar salomatligiga, qishloq xo‘jaligiga va ekotizimlarga ulkan zarar yetkazmoqda.
Bioxilma-xillikning yo‘qolishi
Dengiz suvining sho‘rlanishi natijasida baliqlarning deyarli barcha turlari (bir vaqtlar 30 dan ortiq turi bo‘lgan) qirilib ketdi. Suv va qirg‘oq bo‘yi ekotizimlari, jumladan, noyob to‘qay o‘rmonlari degradatsiyaga uchradi, ko‘plab hayvon va qush turlari yo‘qoldi yoki yashash joylarini o‘zgartirishga majbur bo‘ldi.
Ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar
Baliqchilik sanoatining tugashi: Minglab odamlar ishlagan baliqchilik sanoati va unga bog‘liq korxonalar (konserva zavodlari, kema taʼmirlash ustaxonalari) butunlay izdan chiqdi. Bu Mo‘ynoq kabi shaharlar va ko‘plab qishloqlar uchun iqtisodiy tanazzulga olib keldi.
Ishsizlik va migratsiya: Ish o‘rinlarining yo‘qolishi ommaviy ishsizlikka va aholining boshqa hududlarga ko‘chib ketishiga (ekologik migratsiya) sabab bo‘ldi. Bir paytlar gullab-yashnagan aholi punktlarining aksariyati bo‘shab qoldi.
Qishloq xo‘jaligiga zarar: Tuzli changlar ekin maydonlariga yog‘ilib, tuproq unumdorligini pasaytirdi, hosildorlikni kamaytirdi. Suv resurslarining yetishmasligi va tuproqning ikkilamchi sho‘rlanishi dehqonchilik uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqardi. Chorvachilik ham zarar ko‘rdi, yaylovlar sifati yomonlashdi.
Transport yo‘llarining yo‘qolishi: Dengiz transport yo‘li sifatida o‘z ahamiyatini butunlay yo‘qotdi.
Sog‘liqni saqlash muammolari
Kasalliklarning ko‘payishi: Orolbo‘yi aholisi orasida nafas yo‘llari kasalliklari (astma, bronxit), saraton (ayniqsa, qizilo‘ngach saratoni), buyrak va jigar kasalliklari, kamqonlik, sil kabi xastaliklar keskin ko‘paydi. Bunga zaharli chang-tuz bo‘ronlari, ichimlik suvi sifatining yomonlashuvi va umumiy ekologik vaziyatning og‘irligi sabab bo‘lmoqda.
Onalar va bolalar salomatligi: Mintaqada onalar va bolalar o‘limi ko‘rsatkichlari yuqoriligicha qolmoqda. Tug‘ma nuqsonlar va rivojlanishdagi muammolar tez-tez uchraydi.
Bugungi kun manzarasi
Bugungi kunda Orol dengizining taqdiri ikkiga ajralgan. Qozog‘iston hukumati va xalqaro tashkilotlarning saʼy-harakatlari bilan Sirdaryo o‘zanida Ko‘korol to‘g‘oni qurildi. Bu Shimoliy Orol (Kichik Orol) suv sathining birmuncha ko‘tarilishiga, sho‘rlanish darajasining pasayishiga va baliqchilikning qisman tiklanishiga imkon berdi. Bu muvaffaqiyatli loyiha umid uchqunini bergan bo‘lsa-da, dengizning asl holatiga qaytishi haqida gap ketmayapti.
Janubiy Orol (Katta Orol) esa deyarli butunlay qurib bitdi va uning kelajagi ancha mavhum. U asosan ikkita – g‘arbiy va sharqiy, o‘ta sho‘rlangan, sayoz suv havzalariga bo‘lingan. Sharqiy qismi yilning katta qismida butunlay qurib qoladi. Amudaryo suvlarining dengizga yetib kelishi hamon juda kam.
O‘zbekiston hukumati Orol dengizining qurigan tubida keng ko‘lamli o‘rmonzorlar barpo etish, saksovul va boshqa cho‘l o‘simliklarini ekish orqali Orolqum sahrosidan ko‘tariladigan zaharli chang-tuz miqdorini kamaytirishga harakat qilmoqda. Bu «yashil qoplamalar» yaratish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda.
Muammoni yumshatish yo‘llari va yechimlar
Orol muammosini to‘liq hal qilish, yaʼni dengizni avvalgi holatiga qaytarish bugungi kunda deyarli imkonsiz vazifa sifatida baholanadi. Biroq, uning salbiy oqibatlarini yumshatish, mintaqa aholisining turmush sharoitini yaxshilash va ekotizimni barqarorlashtirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur.
Suv resurslarini samarali boshqarish
Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida suv resurslarini adolatli va oqilona taqsimlash bo‘yicha hamkorlikni kuchaytirish.
Qishloq xo‘jaligida suv tejovchi texnologiyalarni (tomchilatib sug‘orish, yomg‘irlatib sug‘orish) keng joriy etish.
Kanallar va sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish, suv yo‘qotishlarini kamaytirish.
Kam suv talab qiladigan va sho‘rga chidamli ekin navlarini yetishtirishga o‘tish, qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya qilish.
Ekologik chora-tadbirlar
Orol dengizining qurigan tubida o‘rmonzorlar barpo etish dasturlarini davom ettirish va kengaytirish (saksovulzorlashtirish).
Mahalliy ekotizimlarni (to‘qayzorlar, ko‘llar) saqlab qolish va tiklash.
Bioxilma-xillikni asrash bo‘yicha loyihalarni qo‘llab-quvvatlash.
Chang-tuz bo‘ronlari monitoringini olib borish va ularning taʼsirini kamaytirish choralarini ko‘rish.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
Orolbo‘yi mintaqasi aholisi uchun yangi ish o‘rinlari yaratish, muqobil daromad manbalarini (masalan, ekoturizm, chorvachilikning moslashgan turlari) rivojlantirish.
Sog‘liqni saqlash tizimini yaxshilash, aholini toza ichimlik suvi bilan taʼminlash.
Taʼlim va kasb-hunar o‘rgatish dasturlarini qo‘llab-quvvatlash.
Infratuzilmani (yo‘llar, aloqa tizimlari) rivojlantirish.
Xalqaro hamkorlik
Orolni qutqarish Xalqaro jamg‘armasi (OQXJ) faoliyatini kuchaytirish.
BMT, Jahon Banki, Osiyo Taraqqiyot Banki va boshqa xalqaro tashkilotlar, donor davlatlar bilan hamkorlikni rivojlantirish, moliyaviy va texnik yordam jalb qilish.
Orol muammosi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash va tajriba almashish.
Orol muammosini yumshatish yo‘lida hali ko‘plab qiyinchiliklar mavjud. Bular jumlasiga suv resurslarini taqsimlashdagi mintaqaviy kelishmovchiliklar, iqlim o‘zgarishining suv resurslariga salbiy taʼsiri (muzliklarning erishi), loyihalarni amalga oshirish uchun katta miqdordagi moliyaviy mablag‘larning yetishmasligi, baʼzi hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning chuqurligi kiradi.
Kelajak istiqbollari esa ko‘p jihatdan Markaziy Osiyo davlatlarining hamjihatligiga, siyosiy irodasiga va xalqaro hamjamiyatning qo‘llab-quvvatlashiga bog‘liq. To‘liq tiklash imkonsiz bo‘lsa-da, Shimoliy Orol tajribasi shuni ko‘rsatadiki, maqsadli saʼy-harakatlar bilan vaziyatni ijobiy tomonga o‘zgartirish mumkin. Endilikda asosiy eʼtibor dengizni tiklashdan ko‘ra, mavjud vaziyatga moslashish, ekologik halokat oqibatlarini minimallashtirish, Orolbo‘yi mintaqasida barqaror rivojlanishni taʼminlash va insonlar hayotini yaxshilashga qaratilishi lozim.
Orol dengizi fojiasi – insoniyatning tabiatga nisbatan o‘ylamay bosgan qadami qanchalik halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligining achchiq sabog‘idir. Bu muammo nafaqat ekologik, balki chuqur ijtimoiy, iqtisodiy va gumanitar jihatlarga ega. Garchi dengizni avvalgi holiga qaytarish imkonsiz bo‘lib tuyulsa-da, uning salbiy taʼsirini kamaytirish, mintaqada hayotni izga solish va kelajak avlodlar uchun barqaror muhit yaratish yo‘lida hali qilinishi kerak bo‘lgan ishlar juda ko‘p. Buning uchun mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash, suv resurslaridan oqilona foydalanish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va xalqaro hamjamiyatning doimiy ko‘magi zarur.
Sarvar Xurramov,
jurnalist
Sizda shikoyat, taklif yoki murojaat bormi? Bizga @demokratuz_aloqabot orqali murojaat qiling!
